O pochodzeniu Ulyssesa od Don Quixote'a

Wyobrażam sobie, że tę historię opowiedział mi pewnego wieczoru Jorge Luis Borges w jednej z kafejek Buenos Aires.

Głosem suchym i nieskończenie ironicznym, starzejący się, niemal ślepy mistrz literacki czyni uwagę, że Ulysses, błędnie przypisany Irlandczykowi Jamesowi Joyce'owi, w rzeczywistości pochodzi od Quixote'a.

Otwieram szeroko oczy.

Borges przerwawszy, żeby łyknąć dyskretnie nieco gorzkiej kawy, którą postawił przed nim kelner, skierował swoją rękę ku filiżance.

— Szczegóły tej znaczącej serii wydarzeń, o której mówimy, można znaleźć na Uniwersytecie Leideńskim — mówi. — Zostały one mi przekazane przez wolnomularza Alejandro Ferri w Montevideo.

Borges ociera swoje wąskie usta lnianą chusteczką, którą wyjął uprzednio z kieszonki na piersi.

— Jak wiesz — mówi dalej — oryginalny rękopis Quixote'a został przekazany zakonowi francuskich cystersów jesienią 1576 roku.

Uniosłem dłoń, żeby dać sygnał naszemu kelnerowi, że dalsza usługa nie będzie potrzebna.

— Co ciekawe, choć żaden z braci nie potrafił czytać po hiszpańsku, to zgodnie z żądaniem nuncjusza papieskiego, Hoyo dos Monterrey (człowieka wielce wytwornego i o nieprzejednanej woli), byli oni odpowiedzialni za przepisywanie Quixote'a, gdyż prasa drukarska nie zyskała jeszcze na popularności w tej głuszy, która obecnie jest znana jako departament Auvergne. Nie potrafiąc mówić ani czytać po hiszpańsku, w języku, którego wcale nie bezzasadnie nienawidzili, bracia wielokrotnie przepisując Quixote'a, odtwarzali go, ale — oczywiście — narażali go również na szwank i dzięki temu nieumyślnie odkryli prawdziwą naturę autorstwa. Tak oto w 1585 poprzez pojedynczą serię błędów przy kopiowaniu stworzyli Fernando Lora Los Hombres d'Estado, następnie w 1654 powstała w ten sam sposób znacząca powieść epistolarna Juana Luisa Samorzy Por Favor. Później błędy nagromadziły się na tyle, że hiszpański zmienił się we francuski, a tekst w Molierowskiego Le Bourgeois Gentilhomme. Ich przepisywanie trwało i nie słabło na sile. Praca była przekazywana z pokolenia na pokolenie jako święta, ale i sekretna odpowiedzialność, tak że w odpowiednim czasie bracia z klasztoru — znani tylko członkom domu Bourbonów oraz, jak głosi plotka, Anglikowi i medium, Conanowi Doyle'owi, przepisując stworzyli Czerwone i czarne Stendhala oraz Madame Bovary Flauberta, a następnie w wyniku szczególnie znaczącej serii błędów, w której francuski zmienił się w rosyjski — Śmierć Iwana Iljicza oraz Annę Kareninę Tołstoja. Później, w ostatniej dekadzie XIX wieku nagle wyłonił się, angielskojęzyczny The Importance of Being Earnest Oscara Wilde'a. Wreszcie bracia, których liczba spadła w wyniku zaraźliwej choroby o tajemniczym pochodzeniu, w 1902 dokonali ostatecznej kopii do postaci Ulyssesa. Zlekceważony rękopis leżał przez niemal trzynaście lat i następnie w tajemniczy sposób w 1915 roku przebył drogę do Paryża, na miesiąc przed atakiem nad Sommą, a znaczenie tej okoliczności pozostaje do ustalenia.

Siedziałem tam, zdumiony opowieścią Borgesa. — Zatem czy według ciebie każda powieść na Zachodzie powstała w ten sposób? — pytam.

— Oczywiście — odpowiada Borges niewzruszony. A potem dodaje: — Chociaż każda powieść pochodzi wprost od innej powieści, tak naprawdę istnieje tylko jedna powieść, Quixote

David Berlinski

Przypisy

^* David Berlinski — matematyk i filozof, urodził się w Nowym Jorku, studia skończył w Columbia College, a stopień doktora otrzymał w Princeton University. Nauczał na francuskich i amerykańskich uniwersytetach. Żyje obecnie w San Francisco i poświęca się całkowicie pisaniu. Jego najnowsza książka A Tour of the Calculus (Vintage Books, a Division of Random House, New York 1997) pomaga czytelnikowi bez specjalistycznego wykształcenia ocenić moc i piękno tkwiące w tej zawiłej dyscyplinie.

Źródło: Na Początku... styczeń 2001, nr 1 (138), s. 8-10. (David Berlinski, On the Derivation of Ulysses from Don Quixote, Commentary, June 1998, repr. in Watchmaker, Apr-May-June 1997, vol. 4, No. 2, s. 11. Z jęz. ang. za zgodą Redakcji Watchmakera tłum. Paweł Jurewicz)